توجه به اکـولــوژی=توسعه پایدار در امر آبزی پروری

اکولوژی دانش شناخت اثرات محیط بر روی موجودات زنده، اثرات موجود زنده بر روی محیط و ارتباطات متقابل بین موجودات زنده است، هنگامی که اکولوژی موجود زنده ای مورد مطالعه قرار می گیرد هدف تعیین این موضوع است که چرا موجود مورد بحث در محیط های خاص و تحت شرایط معینی زندگی می کند؟ شرایط محیطی چه اثراتی بر روی موجود زنده دارد و موجود زنده چه تحولاتی در محیط پدید می آورد؟ بعبارتی اکولوژی مطالعه موجود زنده و محیط یا مطالعه روابط متقابل بین موجود زنده و محیط و یا مطالعه ساختمان و کیفیت وقوع پدیده های زیستی در طبیعت و یا شناخت ساختمان و نحوه کارکرد طبیعت است. تحقیق درباره شرایط محیطی بر روی موجود زنده یکی از اهداف مهم اکولوژی است.

نویسنده: کیانوش مقدم / گروه علمی شرکت تعاونی آبگین آبادان


اکولوژی دانش شناخت اثرات محیط بر روی موجودات زنده، اثرات موجود زنده بر روی محیط و ارتباطات متقابل بین موجودات زنده است، هنگامی که اکولوژی موجود زنده ای مورد مطالعه قرار می گیرد هدف تعیین این موضوع است که چرا موجود مورد بحث در محیط های خاص و تحت شرایط معینی زندگی می کند؟ شرایط محیطی چه اثراتی بر روی موجود زنده دارد و موجود زنده چه تحولاتی در محیط پدید می آورد؟ بعبارتی اکولوژی مطالعه موجود زنده و محیط یا مطالعه روابط متقابل بین موجود زنده و محیط و یا مطالعه ساختمان و کیفیت وقوع پدیده های زیستی در طبیعت و یا شناخت ساختمان و نحوه کارکرد طبیعت است. تحقیق درباره شرایط محیطی بر روی موجود زنده یکی از اهداف مهم اکولوژی است.

فیزیولوژی علم دیگری از شاخه های علم بیولوژی است که بر روی همین هدف پایه گذاری شده و توسعه یافته است. پس تشابه و اشتراک بین دو شاخه علمی اکولوژی و فیزیولوژی وجود دارد لیکن اختلاف این دو در این است که فیزیولوژی اثرات تک تک عوامل محیطی را در شرایط آزمایشگاهی بر روی پدیده های حیاتی بررسی کرده و اکولوژی اثرات عوامل محیطی را در شرایط طبیعی بر روی موجودات زنده مورد مطالعه قرار می دهد. پس اکولوژی را می توان مطالعه ساختمان و فیزیولوژی طبیعت و یا به بیان ساده تر بیولوژی عنوان کرد.

لیمنولوژی (Limnology) مشتق از دو کلمه یونانی Limne به معنای تالاب، آبگیر، دریاچه و یا باتلاق و logos به معنای شناخت است، پس لیمنولوژی دانش شناخت آب های داخلی (inland waters) می باشد که با تمامی عواملی که بر حیات جمعیت این آبها تاثیر می گذارند در ارتباط است. لیمنولوژی به مطالعه آب های ساکن و جاری می پردازد. این دانش ابزارها، جنبه های کیفی و راهکارهای عملی شناخت و توسعه پایدار را برای شیلات و محیط زیست آبزیان فراهم می کند.

لازم به شرح است که توسعه پایدار یک کشور منوط به توسعه سه بخش اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، زیست محیطی است که بی توجهی به هریک از این بخش ها موجب عدم دسترسی به یک توسعه پایدار می گردد. مباحث اکولوژی و لیمنولوژی مانع توسعه تکنولوژی محسوب نمی شود. در صورت استمرار بی توجهی به بخش زیست محیطی، این عامل می تواند موجبات سقوط برخی از کشورهای بزرگ صنعتی جهان را در طی دهها سال آینده سبب شود. بعنوان مثال هرچند چین از قدرت های صنعتی جهان محسوب نمی شود ولی در طی چند سال گذشته دارای رشد اقتصادی بسیار ممتازی بوده است و به شدت و سریع به سمت صنعتی شدن به عنوان یکی از بزرگان جهان پیش می رود اما قابل پیش بینی است که این کشور با چنین زیرساخت های زیست محیطی و استفاده از سوخت های فسیلی توسعه پایداری نداشته و هیچ گاه به رشد صنعتی کشورهایی همچون ژاپن یا آلمان نخواهد رسید. اکولوژی و لیمنولوژی مناسبترین روش ها را در جهت توسعه تکنولوژی پیش روی جوامع قرار می دهند.

لیمنولوژی در مفهومی وسیعتر اکولوژی آبزیان است و با تاثیرات متقابل آبزیان و عوامل فیزیکوشیمیایی محیط زیست آنها مرتبط می باشد. دکتر Owen T. Lind بیان می کند: برخی تمایلی نسبت به مطالعه درمورد شیمی و فیزیک آبها ندارند و بررسی سیستم های غیرزنده برای آنان اغلب کسالت بار است که این عدم تمایل گاهی به ارائه تفسیرهای تخیلی از اجزای اکوسیستم و یا در شرایط بدتر به ارائه داده های اشتباه فیزیکی و شیمیایی منجر خواهد شد. درصورتیکه مطالعه ظرافت و شگفتی های زندگی آبزیان همراه با آگاهی پژوهشگر از پویایی این سیستم ها، تحلیل تمامیت این نظام ها را نه تنها ضروری می سازد بلکه آن را جذاب می کند. سؤال همیشه مطرح این بوده که چگونه بدون آگاهی از پارامترهای فیزیکوشیمیایی آب محیط های پرورشی مدیریت های تغذیه ای، بهداشت و پیشگیری از بیماری ها و . . . صورت می گیرد.

یکی از مشکلات عمده در تولید نامناسب و زیان های اقتصادی به آبزی پروران و به تبع آن خسارت به سرمایه گذاری های ملی عدم توجه به شیمی و فیزیک آب است؛ البته بی توجهی به ژئوشیمی (شیمی خاک) نیز تبعات منفی را دربردارد. شیمی آب یکی از علوم مرتبط با محیط زیست است که اطلاعات ارزشمندی را از ساپروفی و تروفی در اختیار پرورش دهندگان قرار داده و شرایط مطلوب و نامطلوب را در ارتباط با گونه های پرورشی برای مزرعه داران پرتلاش عرصه آبزی پروری روشن می نماید.

ماهی جانداریست که حیات و رشد آن در ارتباط تنگاتنگ و دائمی با محیط زندگی اش یعنی آب است. شرایط نامطلوب زیست محیطی پیکره آب (water body) فعالیت های بیولوژیکی ماهی را تحت تاثیر قرار داده که بسته به شدت و نوع این عوامل نامطلوب قسمتی از فعالیت های بیولوژیکی ماهی مختل و درصورت شدت موجب مرگ و میر و تلفات بیوماس پرورشی و بیوماس های دیگر در پیکره آبی می شود. بطورکلی مدیریت کنترل کیفی آب در ارتباط با پرورش ماهی باید به گونه ای باشد که امکان حیات، تغذیه و رشد مناسب فراهم شود تا بتوان در زمان مناسب به بهره برداری اقتصادی مطلوبی دست یافت.

پس بیاییم با آب که آبزیان را همچون مادری در دامان خود می پروراند دوست باشیم و با توجه به رموز آن، مدیریت تولید ماهی را در طی مدت پرورش هدایت نماییم. تامل در مورد مدیریت کنترل کیفی آب نوعی تدبیر و دوراندیشی محسوب شده و همان معنای پیشگیری بهتر از درمان را تداعی می کند. در مدیریت پرورش آبزیان معنای علاج واقعه قبل از وقوع آن از اهمیت بسزائی برخوردار است، چراکه در بسیاری از موارد بروز شرایط حاد تنفسی و شیوع بیماری بطور پنهان و آرام و بدور از چشم پرورش دهندگان در داخل آب اتفاق افتاده و بطور ناگهانی موجب تلفات شدید آبزیان و کاهش چندین تن از محصول می شود.

بطور قطع یکی از اساسی ترین پایه های پیشگیری از بیماری ها و بهداشت محیط زیست آبزیان کنترل کیفی آب است. مدیریت کنترل کیفی آب برای کسب تولید بیشتر در واحد سطح یا حجم و کاهش هزینه ها در امر آبزی پروری حیاتی است و اگر مزرعه ای شرایط مطلوب زیست محیطی را برای بیوماس پرورشی خود مهیا نکند باید مطمئن بود که اگر تلفاتی نیز رخ ندهد، در آینده تولید مطلوبی نخواهد داشت.

رشد یکی از جنبه های بیولوژیک ماهی محسوب می شود. از نظر انرژی رشد تغییر کالری مصرفی به صورت ذخیره ای می باشد که این انرژی ذخیره ای به صورت بافت بدنی و تولید مثلی در می آید و از نقطه نظر انرژی بخصوص برای درک فاکتورهایی که بر روی رشد اثر می گذارند مفید است. متابولیسم مجموع آنابولیسم (anabolism) (سنتز بافت یا جنبه سازندگی builing up) و کاتابولیسم (catabolism) (شکستن اتصالات شیمیایی با استفاده از انرژی یا جنبه ویران کنندگی) است. پس در یک ماهی در حال رشد میزان آنابولیسم بیش از کاتابولیسم است. عوامل عمده ای که روندهای آنابولیک را کنترل می کنند شامل هورمون های رشد از هیپوفیز و همینطور هورمون های استروئیدی از غدد جنسی می باشد، اما میزان رشد ماهی تا حدود زیادی متغیر است و تا حدود زیادی به عوامل محیطی مانند دمای محیط پرورشی آبزیان، میزان آمونیاک (یونیزه و غیریونیزه)، شوری، اکسیژن محلول، فتوپریود، PH، نیترات و نیتریت، فلزات سنگین، TDS، TSS، شفافیت، COD، BOD و . . . وابسته است. رشد سریع و مطلوب نشاندهنده تغذیه کافی و وجود شرایط بهینه از جمله شرایط مطلوب زیست محیطی است درحالیکه رشد کند به احتمال قریب به یقین در اثر کافی نبودن غذا و نامساعد بودن شرایط دیگر می باشد.

دما: دما مهمترین متغیر محیطی است و سوخت و ساز یا متابولیسم های ماهی وابسته به درجه حرارت محیطش می باشد. در هر دمای مشخص یک جیره مطلوب برای حداکثر رشد موجود است.

اکسیژن محلول (DO): مقدار آن در میزان رشد و کارایی تبدیل غذایی (FCR) و همچنین SGR موثر است؛ بطوریکه با کم شدن مقدار اکسیژن محلول، ماهی ها دچار بی اشتهایی می شوند. در هر گونه با توجه به میزان حساسیت به کمبود اکسیژن می توان معیاری را در نظر گرفت که در آن گونه می تواند موجب بی اشتهایی و کاهش رشد و همچنین تلفات گردد.

آمونیاک: ماده دفعی اصلی ماهیان است که اگر غلظت آن در آب افزایش یابد باعث کاهش میزان رشد می شود. آمونیاک مولکولی NH3 برای ماهی ها از سمیت زیادی برخوردار است زیرا به علت نداشتن بار الکتریکی به راحتی از دیواره سلولی ماهیان عبور می کند. البته ترکیبات آمونیاکی می توانند از طریق منابع آبی، کوددهی و تجزیه مواد آلی در آب نیز به وجود آیند. مقادیر تحت کشنده آمونیاک در آب باعث کاهش رشد می شود. میزان نسبت دو شکل آمونیاک یعنی آمونیاک غیریونیزه و آمونیاک یونیزه به PH آب بستگی دارد. پس اندازه گیری قدرت هیدروژنی یا یون هیدرونیوم در روش های پرورش متراکم ماهی در آب شیرین قسمتی از عملیات ضروری را تشکیل می دهد.

شوری: به مجموع املاح محلول در آب اطلاق می شود و آن را با Ec یعنی قابلیت هدایت الکتریکی نشان می دهند. اگر روش های انتقال فعال یونی و تنظیم اسمزی به خصوصصیات محیطی پاسخ دهد میزان رشد تغییر می کند. این پاسخ ها نیاز به انرژی نگهداری را زیاد کرده که در صورت ثابت ماندن انرژی غذای بلعیده شده و انرژی دفعی یا ترشحی میزان رشد کاهش پیدا خواهد کرد.


در پایان شایان ذکر است عوامل فیزیکوشیمیایی متعدد دیگری -همانطور که در مطالب فوق به آن اشاره شده است- در موفقیت آبزی پروری دخیل هستند که در این نوشتار که هدف از آن تنها آشنا کردن پرورش دهندگان ماهی کشور -که تعداد قابل توجهی از آنها را شرکت های تعاونی تشکیل میدهند- با مبحث لیمنولوژی می باشد، نمی گنجد.